Historia

Dzieje archidiecezji wileńskiej głęboko związane są z rozwojem litewskiej państwowości, z procesem wrastania kraju w cywilizację chrześcijańskiej Europy. W 1253 r. staraniem króla Mendoga założono diecezję nazwaną „litewską”, a podległą bezpośrednio papieżowi. Z okazji koronacji Mendoga w Wilnie wzniesiono pierwszą katedrę. Nieszczęśliwie ten prapoczątek chrześcijaństwa na Litwie zamarł, a jego dziedzictwa nie przejęły następne pokolenia. Dopiero wielki książę Jagiełło, kiedy w 1387 r. przyjmował chrzest, założył pierwsze parafie, zaś w stolicy wzniósł murowaną katedrę. W 1388 r. założono diecezję wileńską, powołano kapitułę katedralną, a Wielkie Księstwo Litewskie zaczęło trwale włączać się w życie chrześcijańskiej Europy.

W XV w. rozwijające się coraz bardziej Wilno stawało się znaną, chrześcijańską stolicą, którą w końcu przyozdobiła chwała świętości: tu żył i został pochowany św. Kazimierz (1458-1483). Tu w okresie Reformy katolickiej jezuici założyli w 1579 r. w Wilnie pierwszą na Litwie i jedną z najstarszych w regionie szkołę wyższą.

W 1795 r., po trzecim rozbiorze Rzeczpospolitej, terytorium diecezji wileńskiej znalazło się w granicach Imperium Rosyjskiego. Władze świeckie zlikwidowały diecezję, która później, w 1798 r. została włączona do prowincji mohylewskiej. Przez cały XIX w. diecezja wileńska tylko w krótkich odcinkach czasowych rządzona była przez biskupów ordynariuszy, najczęściej przez administratorów tymczasowych lub wikariuszy kapitulnych.

W roku 1918, gdy Litwa ogłosiła niepodległość, zmieniały się władze, a atmosfera wzajemnej wrogości między narodami narastała, diecezja wileńska doznała wielkich napięć. W latach 1918-1925 jej pasterzem był biskup Jerzy Matulewicz, który w 1987 r. został ogłoszony błogosławionym. W trakcie trwającego polsko-litewskiego konfliktu o Wilno, w 1925 r. Polska podpisała konkordat ze Stolicą Apostolską, w wyniku którego powołano na nowo diecezję wileńską na terytorium, które przed trzecim rozbiorem ją stanowiło, a teraz należało do Polski. Na pozostałym jej dawnym obszarze powstała nowa diecezja koszedarska.

Gdy w 1939 r. Wilno i Wileńszczyzna stały się częścią Litwy granice państwowe przestały pokrywać się z granicami archidiecezji. Kolejne okupacje: sowiecka, niemiecka i w końcu znowu sowiecka zakłóciły normalne zarządzenie kościelne na terenie Litwy, Polski i Białorusi. Przez kolejne półwiecze archidiecezja była zarządzana przez administratorów. Dopiero w 1989 r. do Wilna wrócił, po latach wygnania, prawowity pasterz diecezji – arcybiskup Julijonas Steponavičius.

Obecny okres w dziejach archidiecezji zaczął się 24 grudnia 1991 r. kiedy papież Jan Paweł II przeorganizował podział terytorialny archidiecezji po odzyskaniu przez Litwę niepodległości. Wilno stało się metropolią, do której należą diecezje koszedarska i poniewieska. Pierwszym metropolitą wileńskim został arcybiskup Audrys Juozas Bačkis, który 21 lutego 2001 r. uzyskał godność kardynalską. Po latach przymusowej ateizacji i prześladowań wiernych trzeba było odbudować w archidiecezji struktury kościelne, podjąć pracę duszpasterską, katechetyczną i charytatywną. W 1993 r. odnowiono Seminarium Duchowne p.w. św. Józefa, które w 1998 r. przeniosło się do nowego budynku. Od 1992 r. działa w diecezji charytatywna jadłodajnia „Betania” , diecezjalna Caritas realizuje dziesiątki projektów. Działania i projekty katolickie realizowane przez duchownych, zakonników i świeckich powstają i są koordynowane przez poszczególne ośrodki diecezjalne: na rzecz Rodziny, Katechetyczny (polsko- i litewskojęzyczny), Duszpasterski i Duszpasterstwa Młodzieży.

Na wileńskich szkołach wyższych stopniowo rozwija się duszpasterstwo akademickie. W Trynapolu pod Wilnem powstał dom rekolekcyjny. Ważną rolę dla rozwoju oświaty katolickiej i działalności akademickiej odgrywa Litewska Katolicka Akademia Nauk. Katechetów przygotowuje Katedra Katechetyki Katolickiej na wileńskim Uniwersytecie Nauk o Edukacji.

Przez wieki teren diecezji zamieszkiwali ludzie różnych kultur i narodów. Dawne Wilno słynęło z tolerancji religijnej, zaś w czasach najnowszych stało się ważnym ośrodkiem ekumenicznym. Szczególne znaczenie ma tu, ukształtowane historycznie, sąsiedztwo prawosławia: Wielkie Księstwo Litewskie zajmowało terytorium pogranicza wschodniego i zachodniego chrześcijaństwa. Zarówno katolicy, jak i prawosławni, uznają obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej – Matki Miłosierdzia, za cudowny. Od XVII w. pielgrzymi napływają do tego najważniejszego w archidiecezji sanktuarium. W 1997 r. nawiedził je patriarcha moskiewski Aleksy II. Jego spotkanie i modlitwa wspólna z arcybiskupem wileńskim Audrysem Juozasem Bačkysem miały duże znaczenie dla dialogu Kościołów wschodniego i zachodniego.

Za pamięci żyjących najważniejszym wydarzeniem była wizyta apostolska papieża Jana Pawła II na Litwie, jego modlitwa w archikatedrze i w Ostrej Bramie. Jego słowa i obecność natchnęły ważne zmiany na drodze odnowy Kościoła i społeczeństwa po dekadach życia w warunkach totalitarnych. 5 kwietnia 2013 r. papież Franciszek mianował metropolitą arcybiskupem wileńskim ks. Gintarasa Grušasa, którego ingres do archikatedry miał miejsce 23 kwietnia – w dzień wspomnienia patrona archidiecezji – św. Jerzego.